Wpływ uzależnienia na zainteresowania oraz rola rozwijania pasji w programach leczenia ze szczególnym uwzględnieniem metody społeczności terapeutycznej

Mózg zmniejsza liczbę i wrażliwość receptorów dopaminowych, dlatego codzienne przyjemności stają się mniej satysfakcjonujące; osoba potrzebuje substancji, by poczuć się „normalnie”. W konsekwencji zainteresowania i hobby, które wcześniej były źródłem satysfakcji, tracą atrakcyjność, a życie koncentruje się wokół zdobywania i zażywania środków. Artykuł analizuje neurobiologiczne i psychospołeczne skutki uzależnienia, a następnie prezentuje koncepcję rozwijania zainteresowań jako elementu terapii, w tym rolę społeczności terapeutycznych.

Neurobiologiczne skutki uzależnienia i utrata zainteresowań

Zmiany w układzie nagrody:

• Przesunięcie progu nagrody: długotrwałe używanie narkotyków powoduje obniżenie funkcji układu nagrody. Wraz ze spadkiem aktywności dopaminergicznej rośnie próg odczuwania przyjemności, co objawia się zmniejszoną motywacją i większą reaktywnością na stres.
• Tolerancja i anhedonia: powtarzające się wyrzuty dopaminy prowadzą do redukcji liczby i wrażliwości receptorów. Użytkownicy czują coraz mniej przyjemności z codziennych aktywności (anhedonia) i potrzebują substancji, by funkcjonować.
• Przewaga bodźców narkotykowych: długotrwałe zażywanie wzmacnia skojarzenia z substancją, osłabiając reakcje na naturalne bodźce. Osoby uzależnione wykazują zmniejszoną aktywację autonomiczną na naturalne nagrody, co zwiększa ryzyko nawrotu.
  

Konsekwencje psychospołeczne:

• Utrata zainteresowań i izolacja: życie osób uzależnionych staje się monotonne; rezygnują one z dawnych pasji, wycofują się z życia rodzinnego i społecznego, zaniedbują obowiązki. Uzależnienie „zastępuje codzienne pragnienia” – przyjemność z hobby zanika, a całe życie podporządkowane jest substancji.
• Ryzyko nudy i nawrotu: we wczesnej abstynencji jednym z największych wyzwań jest nuda. Osoby, które dopiero przestają używać środków, często nie wiedzą, jak wypełnić wolny czas, co sprzyja nawrotom. wypełnić wolny czas, co sprzyja nawrotom.

Rozwój zainteresowań jako element terapii uzależnień

Leczenie uzależnienia wymaga nie tylko abstynencji, lecz także odbudowy życia wokół wartościowych celów i aktywności. Psychoterapeuci zalecają odświeżanie dawnych pasji i rozwijanie nowych hobby, które stymulują naturalny układ nagrody i budują tożsamość niezależną od używek.

Ćwiczenia fizyczne i rekreacja

Regularny wysiłek fizyczny powoduje uwalnianie endorfin i dopaminy, dzięki czemu może zastąpić stymulację wywoływaną przez substancje. Metaanalizy wykazały, że ćwiczenia zmniejszają głód narkotykowy, poprawiają sen, redukują stres i lęk oraz wzmacniają motywację do abstynencji. Praktyki łączące ruch i uważność, takie jak joga i tai-chi, pomagają wyciszyć umysł i zarządzać pragnieniami.

Programy mindfulness i „savoring” (MORE)

Program Mindfulness-Oriented Recovery Enhancement integruje medytację, reinterpretację poznawczą i „savoring” pozytywnych doznań. W randomizowanych badaniach wykazano, że uczestnictwo w programie MORE zwiększa aktywność mózgu i reakcję skóry na naturalne nagrody, zmniejsza anhedonię i głód narkotykowy. Terapia uczy delektowania się drobnymi przyjemnościami, co przywraca zdolność do odczuwania radości.

Terapia sztuką i kreatywne pasje

Terapia sztuką angażuje sieci mózgowe odpowiedzialne za nagrodę i samoregulację. Badania fMRI i fNIRS pokazują, że tworzenie artystyczne aktywuje przyśrodkową korę przedczołową, wyspę i jądro półleżące, redukując jednocześnie poziom kortyzolu. Długotrwałe uprawianie sztuki może wspomagać przywracanie równowagi neurobiologicznej. Amerykańskie agencje zalecają włączenie terapii artystycznej do leczenia, ponieważ pomaga ona rozwijać uważność i wyrażać emocje.

Terapia zajęciowa i rekreacyjna

Terapia zajęciowa (OT) uczy umiejętności potrzebnych do codziennego życia, w tym struktury dnia, planowania snu i posiłków, technik relaksacyjnych oraz stawiania granic w relacjach. Dzięki temu pacjenci rozwijają zdrowe rutyny i zwiększają pewność, że potrafią prowadzić satysfakcjonujące życie bez używek.

Praktyczne hobby jako źródła przyjemności

Ważne jest, aby pacjenci znajdowali aktywności, które przynoszą naturalną satysfakcję: uważny ruch (joga, tai-chi), kreatywna ekspresja (muzyka, malowanie), ogrodnictwo, aktywność fizyczna (bieganie, wędrówki), gotowanie, wolontariat czy nauka nowych umiejętności. Te działania angażują układ nagrody i pomagają w budowaniu pozytywnej tożsamości.

Społeczność terapeutyczna jako metoda odbudowy zainteresowań

Filozofia „społeczności jako metody”
Społeczności terapeutyczne (TC) stanowią szczególną formę leczenia, która wykorzystuje społeczność jako główne narzędzie zmiany. Mieszkańcy żyją razem i wspólnie zarządzają ośrodkiem, ucząc się od siebie nawzajem i stosując zasady odpowiedzialności, etyki pracy i samowystarczalności.
W modelu De Leona „społeczność jako metoda” zakłada się, że uczestnicy osiągają największy efekt terapeutyczny, gdy angażują się w różnorodne elementy wspólnoty – grupy, seminaria, pracę, rekreację oraz codzienne spotkania. Zmiana jest rezultatem uczestnictwa: im większe zaangażowanie, tym większa modyfikacja zachowania i tożsamości.

Struktura i rytm dnia
Programy TC opierają się na ściśle zorganizowanym harmonogramie. Prezentacja australijskiej organizacji Windana opisuje „dzień z życia mieszkańca TC” jako 16-godzinną, uporządkowaną dobę, obejmującą spotkania, zadania, grupy terapeutyczne, fazy pracy, seminaria i zajęcia rekreacyjne; w weekendy harmonogram jest luźniejszy. Taka struktura uczy produktywności, konsekwencji i zarządzania wolnym czasem, redukując bezczynność – czynnik sprzyjający nawrotom.

Praca, obowiązki i wspólnotowy etos
Charakterystycznym elementem TC jest praca na rzecz wspólnoty. Mieszkańcy utrzymują ośrodek poprzez codzienne obowiązki, uczestniczą w pracach zespołowych i pełnią role zgodne z kompetencjami. Hierarchiczny system ról i komunikacji uczy odpowiedzialności, raportowania oraz udzielania i przyjmowania informacji zwrotnej. Współpraca i wzajemne wsparcie kształtują umiejętności społeczne niezbędne po opuszczeniu ośrodka.

Zajęcia edukacyjne, rekreacyjne i duchowe
Społeczności oferują zróżnicowane zajęcia: seminaria edukacyjne, spotkania AA/NA, zajęcia radzenia sobie z emocjami, warsztaty, pracę w grupach, czas na sport oraz treningi duchowe. W badaniu z Ghany uczestnicy podkreślali, że różnorodność aktywności motywowała ich do udziału i zapobiegała nudzie – „nie ma tu nudnej chwili”. Zajęcia te pozwalały na zdobywanie wiedzy o uzależnieniach, pracy nad samooceną i zarządzaniem gniewem, a także na rozwijanie higieny i rutyny życia. Spotkania grupowe wzmacniały umiejętności komunikacji i asertywności, co potwierdzali mieszkańcy – nieśmiałe osoby stawały się pewniejsze siebie. W wielu ośrodkach (np. San Damiano w Chęcinach)elementem programu są również praktyki duchowe, które dają nadzieję i poczucie sensu.

Szkolenia zawodowe i rozwój zainteresowań
Jednym z najbardziej rozbudowanych modeli jest włoski program San Patrignano (SanPa). Mieszkańcy są zachęcani do odkrywania przyjemności płynącej ze wspólnego życia i pracy, przy czym każdy odpowiada za utrzymanie wspólnoty. Już od pierwszego dnia przydzielani są do modułu 30-osobowego i konkretnego sektora, w którym rozpoczynają szkolenie zawodowe. SanPa obejmuje sektory żywności i rolnictwa (hodowla zwierząt, plantacje, piekarnia, restauracja), gościnności i infrastruktury (zarządzanie recepcją, prace techniczne), samoopieki (gabinet dentystyczny, fryzjer, stajnie, biblioteka) oraz rekreacji i kultury (sport, teatr, muzyka, design, studio telewizyjne).

Praca ta rozwija umiejętności zawodowe przydatne po ukończeniu programu, a jednocześnie daje poczucie sensu i przynależności. Uprawa ogrodu uczy cierpliwości, kontakt z naturą redukuje poziom kortyzolu i napięcie mięśniowe, co korzystnie wpływa na zdrowie psychiczne.

SanPa podkreśla trzy korzyści z udziału w szkoleniach zawodowych:

• Wzrost poczucia własnej skuteczności i godności – możliwość obserwacji efektów swojej pracy buduje samoocenę; integracja pracy, edukacji i mentoringu sprzyja mistrzostwu.
• Praktyczność i samowystarczalność – produkty wytwarzane przez mieszkańców (mięso, sery, wino) utrzymują społeczność i finansują program, co daje poczucie sensu i odpowiedzialności.
• Rozwój edukacyjny – program umożliwia zdobycie dyplomów i certyfikatów. Od powstania SanPa ponad 1 700 osób ukończyło szkołę podstawową lub średnią, a około 200 osób rocznie zdobywa kwalifikacje zawodowe.

Profilaktyka i działalność na rzecz społeczeństwa
Ośrodki TC prowadzą również programy profilaktyczne. SanPa co roku zaprasza tysiące uczniów na zajęcia edukacyjne; mieszkańcy organizują kampanie „WeFree”, prowadząc warsztaty i prezentacje w szkołach. Takie działania pomagają w budowaniu poczucia celu oraz umożliwiają wykorzystanie własnej historii w służbie innym.

Mechanizmy skuteczności
Badania nad społecznościami terapeutycznymi dowodzą, że długość pobytu w TC jest silnie powiązana z pozytywnymi wynikami leczenia. Im dłuższa obecność w programie, tym mniejsze ryzyko nawrotu i lepsze funkcjonowanie psychospołeczne. Randomizowane badania w populacjach więziennych potwierdzają skuteczność zmodyfikowanych TC w redukcji używania narkotyków i przestępczości. Kluczową rolę odgrywa społeczne uczenie się – mieszkańcy modyfikują zachowania poprzez obserwację i feedback od rówieśników, a częste pozytywne interakcje wzmacniają poczucie przynależności i samoocenę.

Programy TC wymagają od mieszkańców izolacji od środowiska zewnętrznego w pierwszym okresie pobytu. SanPa zakłada brak kontaktu z rodziną przez pierwszy rok, a w kolejnych latach stopniowe zwiększanie wizyt. Statystyki pokazują, że osoby opuszczające program za zgodą społeczności mają niższy odsetek nawrotów niż te, które odchodzą samowolnie.

Ośrodek San Damiano w Chęcinach: rozwój zainteresowań i autorski program kulturalno‑oświatowy

San Damiano kładzie szczególny nacisk na rozwój zainteresowań pacjentów, traktując go jako integralną część procesu terapeutycznego. Bracia i terapeuci wykorzystują historię średniowiecznego klasztoru oraz dziedzictwo Chęcin jako element edukacji i motywacji – pobyt w zabytkowym miejscu o franciszkańskim charakterze sam w sobie stanowi atrakcyjną ofertę, która pobudza ciekawość i otwartość na zmiany. W społeczności funkcjonuje specjalna rola – kulturalno‑oświatowy – pełniona przez jednego z mieszkańców. W porozumieniu z terapeutami odpowiada on za organizację wolnego czasu, zachęcając podopiecznych do odkrywania nowych pasji poprzez wyjścia do teatru, kina i sali gimnastycznej, wycieczki szlakami okolicznymi, spływy kajakowe, zajęcia sportowe i wieczorki poetyckie terapia.franciszkanie.plterapia.franciszkanie.pl. Te aktywności nie tylko wypełniają wolny czas, ale także uczą samodzielnego planowania wypoczynku, rozwijają kompetencje społeczne oraz pokazują, że przyjemność można czerpać ze zdrowych, twórczych zajęć. Badania naukowe potwierdzają, że integrowanie aktywności fizycznych, sztuki, muzyki czy innych hobby z psychoterapią pomaga zwiększać motywację, uczyć się nowych umiejętności i wzmacniać poczucie sprawczości – jest to alternatywa dla chemicznej stymulacji.

Wnioski

Uzależnienie od środków psychoaktywnych powoduje poważne zmiany neurobiologiczne i psychospołeczne, prowadząc do anhedonii, utraty zainteresowań i izolacji. Skuteczne leczenie powinno obejmować dwie płaszczyzny: abstynencję od substancji oraz odbudowę naturalnych źródeł nagrody i rozwijanie pasji. Ćwiczenia fizyczne, programy mindfulness, terapia sztuką, terapia zajęciowa i praktyczne hobby pomagają przywrócić równowagę układu nagrody i zbudować satysfakcjonujące życie.

Społeczności terapeutyczne stanowią wyjątkową formę terapii, która łączy wszystkie te elementy w strukturalnym i społecznie wspierającym środowisku. Dzięki pracy, edukacji, rekreacji, praktykom duchowym i wzajemnemu wsparciu mieszkańcy odbudowują poczucie własnej wartości, uczą się nowych umiejętności i rozwijają zainteresowania, które zastępują dotychczasowe bodźce narkotykowe. Włączanie tego typu podejścia do programów leczenia oraz zachęcanie pacjentów do angażowania się w społeczne formy terapii może zwiększyć skuteczność leczenia i zmniejszyć ryzyko nawrotu.

Bibliografia

1. Williams, S. (2025, 5 sierpnia). Why our brains are wired for addiction: What the science says. Stanford Medicine.
2. National Institute on Drug Abuse. (2020, 6 lipca). Drug Misuse and Addiction. W Drugs, Brains, and Behavior: The Science of Addiction. U.S. Department of Health and Human Services, National Institutes of Health.
3. Ball, W. S. (b.d.). Drug Addiction: Signs and Risk Factors. Nurse Plus Academy.
4. The Ridge Ohio. (b.d.). Recognizing the Warning Signs of Addiction in Family and Friends. The Ridge Ohio Blog.
5. McLean Hospital. (2025, 20 maja). Beyond the Myths: A Deep Dive Into Understanding Addiction. Deconstructing Stigma.
6. Vinland National Center. (2016, 18 kwietnia). Importance of Recreation in Recovery. Blog Vinland Center.
7. Theodorakis, Y., Hassandra, M., & Panagiotounis, F. (2024). Enhancing Substance Use Disorder Recovery through Integrated Physical Activity and Behavioral Interventions: A Comprehensive Approach to Treatment and Prevention. Brain Sciences, 14(6), 534.
8. Berger, A. (2024, 2 sierpnia). 8 Healthy Hobby Ideas for Individuals Recovering from Addiction and Mental Health Struggles. Dunham House Blog.
9. Garland, E. L. (2021). Mindful positive emotion regulation as a treatment for addiction: From hedonic pleasure to self‑transcendent meaning. Current Opinion in Behavioral Science, 39, 168–177.
10. Garland, E. L., Fix, S. T., Hudak, J. P., et al. (2021). Mindfulness‑Oriented Recovery Enhancement remediates anhedonia in chronic opioid use by enhancing neurophysiological responses during savoring of natural rewards. Psychological Medicine.
11. Quinn, P. (2025). Art therapy’s engagement of brain networks for enduring recovery from addiction. Frontiers in Psychiatry, 15, 1458063.
12. Vegeris, E. L., & Brooks, R. (2021). Occupational lives in sustained recovery from alcohol dependency: An interpretive phenomenological analysis. OTJR: Occupation, Participation and Health, 42(1), 22–29.
13. Lindsay, K. E. O., Wood, S. F., Abraham, S. A., & Aidoo, E. A. K. (2024). Experiences of residents in a therapeutic community model of substance use disorder treatment in a mental hospital in Ghana. BMC Psychiatry, 24, 704.
14. De Leon, G., & Unterrainer, H. F. (2020). The therapeutic community: A unique social psychological approach to the treatment of addictions and related disorders. Frontiers in Psychiatry, 11, 786
15. Coolmine Therapeutic Community. (2025). What is a Therapeutic Community? Eight Basic Concepts of Community‑as‑Method. Coolmine TC.
16. Windana. (b.d.). A Day in the Life of a Resident: Daily Program at the Maryknoll Therapeutic Community. Windana Therapeutic Community.
17. Appel, G., & Avery, J. D. (b.d.). San Patrignano Therapeutic Community – Overview and Immersion Policies. Department of Psychiatry, Weill Cornell Medicine.
18. Appel, G., & Avery, J. D. (b.d.). San Patrignano – Vocational Responsibility and Training Sectors. Department of Psychiatry, Weill Cornell Medicine.
19. Appel, G., & Avery, J. D. (b.d.). San Patrignano – Prevention and Alternative Campaigns (WeFree). Department of Psychiatry, Weill Cornell Medicine.
20. Appel, G., & Avery, J. D. (b.d.). Community as Method: Peer Support and Belongingness in San Patrignano. Department of Psychiatry, Weill Cornell Medicine.
21. Prendergast, M. L., Hall, E. A., Wexler, H. K., Melnick, G., & Cao, Y. (2004). Amity prison‑based therapeutic community: 5‑year outcomes. Prison Journal, 84(1), 36
22.  Pacific Ridge. (2018, 13 listopada). The Importance of New Goals and Activities During Addiction Recovery. Pacific Ridge Blog.
23. Baumeister, R. F., & Leary, M. R. (1995). The need to belong: Desire for interpersonal attachments as a fundamental human motivation. Psychological Bulletin, 117(3), 497–529.
24. Ośrodek – Franciszkańskie Centrum Profilaktyki i Leczenia Uzależnień w Chęcinach.