Współczesna rzeczywistość cyfrowa niesie ze sobą nie tylko niezliczone możliwości, ale także szereg zagrożeń.
Jednym z najbardziej znaczących jest FOMO (Fear of Missing Out) – lęk przed pominięciem, który coraz częściej staje się nie tylko zjawiskiem społecznym, ale i przedmiotem poważnych analiz psychologicznych, pedagogicznych i socjologicznych.
Uzależnienie od informacji a FOMO
W erze natychmiastowej dostępności danych, użytkownicy internetu coraz częściej wykazują symptomy uzależnienia od informacji. Permanentne sprawdzanie powiadomień, wiadomości czy aktualizacji w mediach społecznościowych staje się normą. Jak wykazano w raporcie FOMO 2021, zjawisku temu towarzyszy przeciążenie informacyjne, będące efektem zarówno nadmiaru bodźców, jak i presji społecznej bycia „na bieżąco”.
Zjawisko FOMO definiowane jest jako wszechogarniający lęk, że inni w danym momencie przeżywają bardziej satysfakcjonujące doświadczenia, w których dana osoba nie uczestniczy. To lęk, który nakręca spiralę przymusu nieustannego monitorowania życia innych – szczególnie poprzez media społecznościowe.
Diagnostyka FOMO – wyzwania i narzędzia
Jednym z najbardziej rozpowszechnionych narzędzi diagnostycznych FOMO jest skala autorstwa Przybylskiego i współpracowników (2013), zaadaptowana na grunt polski przez Jarmakowską-Kostrzanowską i Kłobukowską. Składa się ona z 10 pozycji ocenianych w pięciopunktowej skali Likerta. W Polsce badania przeprowadzone w 2021 roku wykazały, że aż 16% respondentów doświadcza wysokiego poziomu FOMO, a najwięcej osób sfomowanych to osoby młode (15–24 lata). Pandemia nasiliła to zjawisko – poprzez izolację społeczną, wzrost czasu spędzanego online oraz „infodemię” – nadmiar i niepewność informacji związanych z COVID-19.
TikTok i “mózg na skróty” – uwaga, dopamina i uzależnienie
TikTok, oparty na krótkich, dynamicznych formach wideo, idealnie wpisuje się w mechanizmy napędzające FOMO. Zaspokaja potrzebę szybkiej gratyfikacji, angażując użytkownika w niekończący się ciąg audiowizualnych „strzałów dopaminowych”. Młodzież coraz częściej doświadcza trudności w utrzymaniu koncentracji – zjawisko to określa się jako TikTok Brain. Skracanie się attention span prowadzi do deficytów poznawczych, a nawet objawów przypominających uzależnienie.
TikTok działa na ośrodek nagrody w mózgu podobnie jak substancje psychoaktywne – każda nowa treść może wyzwalać wyrzut dopaminy, a brak nowej stymulacji wywołuje frustrację. Efektem jest uzależnienie behawioralne, które może występować u ponad połowy młodych dorosłych korzystających z platformy.
Konsekwencje społeczne i edukacyjne
Zjawisko FOMO i uzależnienia od informacji stawia przed systemem edukacji oraz instytucjami zdrowia psychicznego poważne wyzwania. Problematyczne korzystanie z mediów cyfrowych wciąż nie jest odpowiednio rozpoznawane i diagnozowane w środowiskach szkolnych i poradniach. Rodzice i nauczyciele często nie posiadają wystarczających narzędzi ani wiedzy, by skutecznie przeciwdziałać cyfrowym uzależnieniom.
Wnioski
FOMO, uzależnienie od informacji oraz wpływ platform takich jak TikTok, stają się coraz bardziej palącymi problemami społecznymi i zdrowotnymi. Diagnostyka tych zjawisk, ich skuteczne rozpoznawanie i przeciwdziałanie wymagają współpracy interdyscyplinarnej – pedagogów, psychologów, lekarzy, a także decydentów publicznych. Istotne jest, by działania profilaktyczne szły w parze z edukacją cyfrową i budowaniem odporności psychicznej użytkowników w cyfrowej rzeczywistości.
Kwestionariusz FOMO (Fear of Missing Out)
Poniżej znajduje się zestaw 10 stwierdzeń dotyczących Twoich odczuć i zachowań związanych z korzystaniem z mediów społecznościowych i interakcjami społecznymi. Prosimy o ocenę każdego stwierdzenia w skali od 1 do 5, gdzie:
1 – Nie jest to prawda o mnie
2 – W niewielkim stopniu jest to prawda o mnie
3 – Umiarkowanie prawdziwe w stosunku do mnie
4 – W dużym stopniu jest to prawda o mnie
5 – Bardzo prawdziwe w stosunku do mnie
|
Stwierdzenie |
Ocena (1–5) |
|
Obawiam się, że inni mają bardziej satysfakcjonujące doświadczenia niż ja. |
|
|
Obawiam się, że moi znajomi mają bardziej satysfakcjonujące doświadczenia niż ja. |
|
|
Martwię się, gdy dowiaduję się, że moi znajomi bawią się beze mnie. |
|
|
Niepokoi mnie, gdy nie wiem, co robią moi znajomi. |
|
|
Jest dla mnie ważne, aby rozumieć prywatne żarty mojej grupy. |
|
|
Czasami zastanawiam się, czy nie poświęcam zbyt wiele czasu na śledzenie tego, co się dzieje. |
|
|
Martwi mnie, gdy tracę okazję do spotkania się ze znajomymi. |
|
|
Kiedy dobrze się bawię, ważne jest dla mnie, aby dzielić się tym online (np. aktualizować status). |
|
|
Martwię się, gdy przegapię zaplanowane spotkanie mojej grupy. |
|
|
Kiedy wyjeżdżam na wakacje, nadal obserwuję, co robią moi znajomi. |
|
Krok po kroku – jak interpretować wyniki:
1. Obliczenie wyniku ogólnego:
Zsumuj punkty z 10 stwierdzeń (zakres możliwych wyników: 10–50 punktów).
2. Wstępna klasyfikacja poziomu FOMO:
|
Zakres punktów |
Poziom FOMO |
|
10–19 |
Niski poziom FOMO |
|
20–34 |
Średni poziom FOMO |
|
35–50 |
Wysoki poziom FOMO |
Uwaga: Progi mogą być doprecyzowywane w zależności od celów badania, próby i zastosowanej metodologii (np. rozkładu wyników w populacji).
3. Analiza czynników (opcjonalna):
Jeśli chcesz pogłębić analizę, możesz rozdzielić odpowiedzi według trzech czynników (zgodnie z analizą struktury czynnikowej z adaptacji polskiej):
- Czynnik 1 – lęk o jakość doświadczeń innych: pozycje 1, 2, 3
- Czynnik 2 – potrzeba przynależności i kontroli: pozycje 4, 5, 6, 7
- Czynnik 3 – zachowania udostępniające i monitorujące: pozycje 8, 9, 10
Dzięki temu można zidentyfikować, czy dana osoba bardziej odczuwa presję społeczną, potrzebę przynależności czy przejawia kompulsywne zachowania związane z monitorowaniem i dzieleniem się treściami online.
Interpretacja praktyczna:
- Niski poziom FOMO – osoba dobrze radzi sobie z presją społeczną, potrafi oderwać się od mediów cyfrowych, utrzymuje cyfrową higienę.
- Średni poziom FOMO – osoba może czasem odczuwać niepokój związany z pomijaniem informacji, ale nie wpływa to znacząco na jej funkcjonowanie.
- Wysoki poziom FOMO – osoba wykazuje tendencje do uzależnienia od bycia online, silną potrzebę ciągłego sprawdzania aktywności innych, co może mieć negatywny wpływ na jej zdrowie psychiczne i społeczne funkcjonowanie.